کد مطلب:1783 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:416
(17) ریا
كسی كه در عقیده و عمل خود خالص نیست در مرتبه ای از مراتب شرك قرار دارد. یكی از جلوه های شرك ریا است. ریا عملی است كه به انگیزه كسب محبوبیت در نزد مردم صورت می گیرد؛ در حالی كه فاعل آن عمل تظاهر می كند كه انگیزه او جلب رضایت خداست. كسی كه عملی را به منظور جلب توجه و مدح مردم انجام می دهد ولی چنین تظاهر می كند كه قصد او از انجام آن عمل تقرب پروردگار است، ریا كار است. اگر آن عمل عبادت باشد، مثل نماز، روزه و حج كه شرط قبولی آنها قصد قربت است، عبادت فرد ریاكار باطل و عمل او حرام است. ولی اگر آن عمل عبادت نباشد بلكه عمل مباحی باشد كه قصد قربت در آن شرط نیست، عمل مذكور مقرب نخواهد بود، ولی از لحاظ فقهی حرام نیست؛ اگر چه باعث نزدیكی به خدا نمی شود و حتی انسان را از خداوند دور می سازد.
ریا در عبادت، هم رابطه انسان و خداوند را تضعیف می كند و هم به رابطه با دیگران زیان می رساند. رابطه انسان و خداوند در اثر ریا دچار ضعف می شود زیرا چنین عملی به منزله بازیچه قرار دادن عبادات و استهزاء خداوند است. پس كسی كه عبادتی را از روی ریا انجام می دهد، از كسی كه آن عبادت را ترك می كند وضعیت بدتری دارد؛ زیرا اگر تارك عبادت، عبادت واجبی را ترك كند مرتكب یك عمل حرام شده است و اگر ترك عبادت مستحب نماید عمل حرامی انجام نداده است در حالی كه عبادت كننده ریاكار، در صورتی كه عبادت واجب را از روی ریا انجام دهد دو عمل حرام را مرتكب شده است: نخست ترك واجب كرده است و دیگر آن كه مرتكب استهزاءخداوند شده است. اگر حتی آن عبادت مستحب باشد باز هم خداوند و عبادت او را به استهزاء گرفته است كه عملی بسیار زشت تر است.
رابطه انسان بادیگران نیز در اثر ریا خدشه دار می شود چرا كه گویی انسان ریاكار به مكر و فریب دیگران روی آورده است و چنین كاری در واقع خروج از معیارهای اخلاق اجتماعی است. ریاكار خواه در عبادت ریا كند و خواه در اعمال دیگر در هر صورت دیگران را دچار فریب كاری خود نموده است در نتیجه به طور كلی می توان گفت ریا كاری باعث تزلزل روابطه انسانی و اجتماعی است. ریا هم قلب انسان ریاكار را تیره می كند و مانع رشد و كمال او می شود و هم روابط اجتماعی را آسیب پذیر می سازد؛ زیرا باعث از بین رفتن حس اعتماد در جامعه می شود و انسان ها را دچار سوءظن می سازد سوءظن خود مانع از سهولت و سلامت روابط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... است و فضای جامعه را ناخوشایند و غیر قابل تحمل می كند.
با توجه به تعریفی كه ارئه نمودیم، ریا همواره عملی مذموم است. برخی از عالمان اخلاق، ریا را در دو نوع دانسته اند: ریاء مذموم و ریاء محبوب در نظر این عالمان، افعالی همچون پوشیدن لباس زیبا و زینت كردن خود در صورتی كه متناسب با شأن فرد باشد ریا است، اما ریاء محبوب است. این عمل را به این دلیل ریا می خوانند كه فرد با پوشیدن لباس زیبا و تزیین خود، خواستار مقبولیت نزد مردم است و یا حداقل می خواهد مورد نكوهش و عیب جویی مردم واقع نشو؛ پس نیت او توجه و رضایت مردم است.
به نظر می رسد با توجه به بعضی روایات كه هر ریایی را شرك معرفی می كنند بهتر است ریا به گونه ای تعریف شود كه ریا ء محبوب را نتوان در آن جای داد. به عبارت بهتر تعریف ریا به گونه ای باشد كه نتوان افعال مطلوب و غیر مذموم را مطلوب و ممدوح است، پس بهتر است آن را ریا نخوانیم چرا كه در روایتی از امام صادق(ع) آمده است كه: كل ریاء شرك (121) بدون شك هیچ عمل شرك آلودی نمی تواند مذموم نباشد و پوشیدن لباس زیبا و متناسب با شأن انسان، هرگز عملی مذموم نیست و نمی توان آن را شرك دانست.
منشأ ریاكاری
ریا كار مانند هر فرد دیگری اعمال اختیاری خود را به انگیزه جلب منفعت و یا دفع ضرر انجام می دهد. فرد ریاكار می خواهد در ذهن وقلب مردم دارای منزلت بالایی باشد. او برای جلب نظر و رضایت مردم رضایت خداوند را نادیده می گیرد و گویی مردم را بر خداوند مقدم می شمارد او دو خطای بزرگ دارد: اولا غافل است كه قضاوت مردم درباره او به خواست و اراده الهی بستگی دارد و تأثیری آن اعمال در خوش آمد یا تنفر مردم به دست خداوند است. اگر خدا بخواهد آن اعمال موجب جلب نظر و قضاوت خوب مردم نسبت به او می شود و اگر نخواهد همان اعمال موجب تنفر مردم از وی می شود پس ریاكار در اعتقاد به توحید افعالی دچار تزلزل و گمراهی شده است. ثانیا ریاكار گمان می كند مردم در رساندن سود یا دفع ضرر از او مستقل هستند و توجه ندارد كه تاثیر اعمال مردم در رساندن سود و جلوگیری از ضرر به اراده خداوند وابسته است و آنان در تأثیر اعمال خود مستقل نیستند. این غفلت و بی توجهی نیز به معنای بی توجهی به توحید افعالی است كه موجب می شود فرد ریاكار به دایره شرك پا گذارد.
آثار ریا
ریا موجب دوری از خداوند و نابودی عمل است. انسان را از خدا دور می كند زیرا ریاكار از قدرت خداوند غافل می شود و به جای توسل به او در انجام كارهای خود به غیر خدا متوسل می شود. عمل را نابود می كند زیرا كسی كه عملی را برای غیر خدا انجام دهد پاداش آن را نیز باید از غیر خدا طلب كند و غیر خدا از دادن پاداش ناتوان است. خداوند در روز قیامت به ریاكاران می گوید: پاداش كارهایتان را از كسانی طلب كنید كه برای آنها كار كرده اید پس بنگرید كه آیا در نزد آنها پاداشی برای شما وجود دارد؟! (122)
پیامبر اكرم(ص) فرموده اند:
لا یقبل اللَّه تعالی عملا فیه مثقال ذرة من ریاء (123)
خداوند عملی را كه در آن ذره ای ریا باشد نمی پذیرد.
در حدیث قدسی آمده است: من بهترین شریك هستم كسی كه عملی را برای من و غیر من انجام دهد آن عمل را به آن غیر می دهم. و نیز فرموده است فقط عملی را می پذیرم كه تنها و تنها برای من انجام شده باشد. (124)
من عمل لغیراللَّه و كله اللَّه الی عمله یوم القیامة (125)
كسی كه برای غیر خدا عمل كند خداوند او را در روز قیامت به عملش وا می گذارد.
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است:
كل ریاء شرك، انه من عمل للناس كان ثوابه علی الناس و من عمل للَّه كان ثوابه علی اللَّه (126)
هر ریایی شرك است كسی كه برای مردم كار كند پاداش او بر عهده مردم است و كسی كه برای خدا كار كند پاداش او بر خداست.
اگر ریاكار در جلب نظر مردم موفق شود و تا مدتی مردم از او به نیكی یاد كنند به تدریج از خدا غافل تر می شود و گمان می كند كه این خود اوست كه می تواند نیك نامی را برای خودش فراهم آورد. غافل از آن كه خداوند ستارالعیوب، زشت كاری و ریاكاری او را پوشانده است. این غفلت موجب می شود او در ارتكاب این گناه اصرار ورزد و تیرگی قلب خود را افزایش دهد.
یكی از آثار ریا این است كه ریاكار قبل از هر كس دیگری دچار سوء ظن می شود او مانند هر خطا كار دیگری دیگران را به كیش خود می پندارد در نتیجه اعمال مردم صالح را با بدگمانی می نگرد و احتمال می دهد كه آنان نیز همچون او ریاكار باشند. چنین فردی از آثار مثبت همنشینی با صالحان محروم می شود و از فواید حضور در اجتماعات معنوی بی بهره می ماند.
اثر دیگر ریا در صورتی است كه ریا كاری ریاكاران آشكار شود؛ در این صورت فضای بی اعتمادی در اجتماع پدید می آید و محیط برادری و اعتماد آلوده می شود.
درمان ریا
مؤثرترین درمان ریا، بازنگری و تأمل ریاكار در عقیده خود نسبت به خداوند است. اگر فرد ریاكار به یاد آورد كه فقط خداوند، عالم و قادر علی الاطلاق است و دیگران هیچ علم و قدرتی از خود ندارند، در خواهد یافت كه فقط خداوند از نیكی ها و بدی های نیت و عمل او آگاه است و فقط او قادر است منافع بنده خویش را تامین و ضررها را از او دفع نماید. پس به جای توسل به مخلوقات ممكن و ناتوان به خداوند واجب الوجود قادر مهربان روی می آورد و رفاه و نیك نامی و سعادت دنیا و آخرت را از او می خواهد؛ چرا كه هر موجودی غیر از خداوند متعال ضعیف است. چنان كه خداوند متعال در آیه 73 سوره حج می فرماید:
ان الذین تدعون من دون اللَّه لن یخلقوا ذبابا ولوا اجتمعوا له و ان یسلبهم الذباب شیئا لا یستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب؛
كسانی راكه جز خدا می خوانید هرگز حتی مگسی نمی آفرینند، هر چند برای آفریدن از آن اجتماع كنند و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید نمی توانند آن را باز پس گیرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند.
یكی دیگر از راه های مبارزه با ریا، توجه ریاكار به اثار سوء ریاست و این كه در یابد حاصل ریاكاری چیزی جز تیرگی قلب، دوری از خدا، نابودی عمل، حسرت آخرت و بی بهرگی از همنشینی با مؤمنان نیست. برای مثال ریاكاران در ذهن خود عالم آخرت را ترسیم كنند و تصور كنند كه انسان های گناهكار هم از آنان وضعیت بهتری دارند در حالی كه ریاكاران در زمره مشركان و خلد در عذاب هستند، گناهكاران از عذاب شرك ورزی در امان هستند و امید رهایی دارند. و یا این كه تصور كنند انسان های مخلص، با زحمت كم به پاداش فراوان دست یافته اند و آنان با عمل بسیار، چیزی جز عذاب نمی بینند. تصور این صحنه های حسرت بار می تواند فرد را از ریاكاری باز دارد.
راه دیگر درمان ریاكاری، آگاهی و توجه به پاداش عظیم اعمال خالصانه است. اگر كسی مقام مخلصان را بداند، انگیزه او در كسب مقام اخلاص بیشتر می شود و به جای تلاش ریاكارانه خواهد كوشید مراتب اخلاص خویش را بیافزاید.
و در پایان چه درمانی از این بالاتر كه ریاكار بداند و بیندیشد كه در اثر ریا از مصاحبت و دوستی با محبوب حقیقی محروم می شود و هدایای او حتی اگر كوچك ترین شائبه ریا داشته باشد از سوی خداوند سریع الرضا و پروردگار خطاپوش مهربان باز پس فرستاده می شود. باید از خداوند مهربان خواست تا او خود لذت خلوص را در كام ما قرار دهد و اخلاص را به ما عطا كند. توسل به خداوند و اولیاء مخلص او و به كارگیری راه های درمان ریا، می تواند این تیرگی و ظلمت را از دل بزداید. ان شاءاللَّه.
سؤالات
1 - ریا یعنی چه و ریاكار كیست؟
2 - چرا ریاكار از تارك عمل بدتر است؟
3 - چرا رابطه انسان با دیگران در اثر ریا خدشه دار می شود؟
4 - چرا ریا باعث آسیب پذیر شدن روابط اجتماعی می گردد؟
5 - اگر شخصی برای مقبولیت نزد مردم یا عدم عیب جویی مردم لباس زیبا بر تن كند كار ریاكارانه ای كرده است آیا می توان این ریا را محبوب دانست و نه مذموم؟ چرا؟
6 - چه عاملی در انسان باعث ریاكاری او می گردد؟
7 - اشتباه و خطای ریاكار در مقدم دانستن دیگران بر خدا و جلب نظر آن ها چیست؟
8 - برخی از آثار ریا را ذكر كنید؟
9 - قول خداوند در قیامت به ریاكاران چیست؟
10 - چرا ریاكار دچار سوءظن می گردد؟
11 - معرفت چه اموری موجب درمان ریا می گردد؟
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشتها
121 - اصول كافی، ج 2، ص 293، كتاب ایمان و كفر، باب ریاء، حدیث 3.
122 - جامع السعادات، ج 2، ص 387.
123 - همان.
124 - همان. صص، 389 - 388.
125 - همان، ص 388.
126 - اصول كافی، كتاب الایمان الكفر، باب ریاء، حدیث 3.
ریا در عبادت، هم رابطه انسان و خداوند را تضعیف می كند و هم به رابطه با دیگران زیان می رساند. رابطه انسان و خداوند در اثر ریا دچار ضعف می شود زیرا چنین عملی به منزله بازیچه قرار دادن عبادات و استهزاء خداوند است. پس كسی كه عبادتی را از روی ریا انجام می دهد، از كسی كه آن عبادت را ترك می كند وضعیت بدتری دارد؛ زیرا اگر تارك عبادت، عبادت واجبی را ترك كند مرتكب یك عمل حرام شده است و اگر ترك عبادت مستحب نماید عمل حرامی انجام نداده است در حالی كه عبادت كننده ریاكار، در صورتی كه عبادت واجب را از روی ریا انجام دهد دو عمل حرام را مرتكب شده است: نخست ترك واجب كرده است و دیگر آن كه مرتكب استهزاءخداوند شده است. اگر حتی آن عبادت مستحب باشد باز هم خداوند و عبادت او را به استهزاء گرفته است كه عملی بسیار زشت تر است.
رابطه انسان بادیگران نیز در اثر ریا خدشه دار می شود چرا كه گویی انسان ریاكار به مكر و فریب دیگران روی آورده است و چنین كاری در واقع خروج از معیارهای اخلاق اجتماعی است. ریاكار خواه در عبادت ریا كند و خواه در اعمال دیگر در هر صورت دیگران را دچار فریب كاری خود نموده است در نتیجه به طور كلی می توان گفت ریا كاری باعث تزلزل روابطه انسانی و اجتماعی است. ریا هم قلب انسان ریاكار را تیره می كند و مانع رشد و كمال او می شود و هم روابط اجتماعی را آسیب پذیر می سازد؛ زیرا باعث از بین رفتن حس اعتماد در جامعه می شود و انسان ها را دچار سوءظن می سازد سوءظن خود مانع از سهولت و سلامت روابط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... است و فضای جامعه را ناخوشایند و غیر قابل تحمل می كند.
با توجه به تعریفی كه ارئه نمودیم، ریا همواره عملی مذموم است. برخی از عالمان اخلاق، ریا را در دو نوع دانسته اند: ریاء مذموم و ریاء محبوب در نظر این عالمان، افعالی همچون پوشیدن لباس زیبا و زینت كردن خود در صورتی كه متناسب با شأن فرد باشد ریا است، اما ریاء محبوب است. این عمل را به این دلیل ریا می خوانند كه فرد با پوشیدن لباس زیبا و تزیین خود، خواستار مقبولیت نزد مردم است و یا حداقل می خواهد مورد نكوهش و عیب جویی مردم واقع نشو؛ پس نیت او توجه و رضایت مردم است.
به نظر می رسد با توجه به بعضی روایات كه هر ریایی را شرك معرفی می كنند بهتر است ریا به گونه ای تعریف شود كه ریا ء محبوب را نتوان در آن جای داد. به عبارت بهتر تعریف ریا به گونه ای باشد كه نتوان افعال مطلوب و غیر مذموم را مطلوب و ممدوح است، پس بهتر است آن را ریا نخوانیم چرا كه در روایتی از امام صادق(ع) آمده است كه: كل ریاء شرك (121) بدون شك هیچ عمل شرك آلودی نمی تواند مذموم نباشد و پوشیدن لباس زیبا و متناسب با شأن انسان، هرگز عملی مذموم نیست و نمی توان آن را شرك دانست.
منشأ ریاكاری
ریا كار مانند هر فرد دیگری اعمال اختیاری خود را به انگیزه جلب منفعت و یا دفع ضرر انجام می دهد. فرد ریاكار می خواهد در ذهن وقلب مردم دارای منزلت بالایی باشد. او برای جلب نظر و رضایت مردم رضایت خداوند را نادیده می گیرد و گویی مردم را بر خداوند مقدم می شمارد او دو خطای بزرگ دارد: اولا غافل است كه قضاوت مردم درباره او به خواست و اراده الهی بستگی دارد و تأثیری آن اعمال در خوش آمد یا تنفر مردم به دست خداوند است. اگر خدا بخواهد آن اعمال موجب جلب نظر و قضاوت خوب مردم نسبت به او می شود و اگر نخواهد همان اعمال موجب تنفر مردم از وی می شود پس ریاكار در اعتقاد به توحید افعالی دچار تزلزل و گمراهی شده است. ثانیا ریاكار گمان می كند مردم در رساندن سود یا دفع ضرر از او مستقل هستند و توجه ندارد كه تاثیر اعمال مردم در رساندن سود و جلوگیری از ضرر به اراده خداوند وابسته است و آنان در تأثیر اعمال خود مستقل نیستند. این غفلت و بی توجهی نیز به معنای بی توجهی به توحید افعالی است كه موجب می شود فرد ریاكار به دایره شرك پا گذارد.
آثار ریا
ریا موجب دوری از خداوند و نابودی عمل است. انسان را از خدا دور می كند زیرا ریاكار از قدرت خداوند غافل می شود و به جای توسل به او در انجام كارهای خود به غیر خدا متوسل می شود. عمل را نابود می كند زیرا كسی كه عملی را برای غیر خدا انجام دهد پاداش آن را نیز باید از غیر خدا طلب كند و غیر خدا از دادن پاداش ناتوان است. خداوند در روز قیامت به ریاكاران می گوید: پاداش كارهایتان را از كسانی طلب كنید كه برای آنها كار كرده اید پس بنگرید كه آیا در نزد آنها پاداشی برای شما وجود دارد؟! (122)
پیامبر اكرم(ص) فرموده اند:
لا یقبل اللَّه تعالی عملا فیه مثقال ذرة من ریاء (123)
خداوند عملی را كه در آن ذره ای ریا باشد نمی پذیرد.
در حدیث قدسی آمده است: من بهترین شریك هستم كسی كه عملی را برای من و غیر من انجام دهد آن عمل را به آن غیر می دهم. و نیز فرموده است فقط عملی را می پذیرم كه تنها و تنها برای من انجام شده باشد. (124)
من عمل لغیراللَّه و كله اللَّه الی عمله یوم القیامة (125)
كسی كه برای غیر خدا عمل كند خداوند او را در روز قیامت به عملش وا می گذارد.
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است:
كل ریاء شرك، انه من عمل للناس كان ثوابه علی الناس و من عمل للَّه كان ثوابه علی اللَّه (126)
هر ریایی شرك است كسی كه برای مردم كار كند پاداش او بر عهده مردم است و كسی كه برای خدا كار كند پاداش او بر خداست.
اگر ریاكار در جلب نظر مردم موفق شود و تا مدتی مردم از او به نیكی یاد كنند به تدریج از خدا غافل تر می شود و گمان می كند كه این خود اوست كه می تواند نیك نامی را برای خودش فراهم آورد. غافل از آن كه خداوند ستارالعیوب، زشت كاری و ریاكاری او را پوشانده است. این غفلت موجب می شود او در ارتكاب این گناه اصرار ورزد و تیرگی قلب خود را افزایش دهد.
یكی از آثار ریا این است كه ریاكار قبل از هر كس دیگری دچار سوء ظن می شود او مانند هر خطا كار دیگری دیگران را به كیش خود می پندارد در نتیجه اعمال مردم صالح را با بدگمانی می نگرد و احتمال می دهد كه آنان نیز همچون او ریاكار باشند. چنین فردی از آثار مثبت همنشینی با صالحان محروم می شود و از فواید حضور در اجتماعات معنوی بی بهره می ماند.
اثر دیگر ریا در صورتی است كه ریا كاری ریاكاران آشكار شود؛ در این صورت فضای بی اعتمادی در اجتماع پدید می آید و محیط برادری و اعتماد آلوده می شود.
درمان ریا
مؤثرترین درمان ریا، بازنگری و تأمل ریاكار در عقیده خود نسبت به خداوند است. اگر فرد ریاكار به یاد آورد كه فقط خداوند، عالم و قادر علی الاطلاق است و دیگران هیچ علم و قدرتی از خود ندارند، در خواهد یافت كه فقط خداوند از نیكی ها و بدی های نیت و عمل او آگاه است و فقط او قادر است منافع بنده خویش را تامین و ضررها را از او دفع نماید. پس به جای توسل به مخلوقات ممكن و ناتوان به خداوند واجب الوجود قادر مهربان روی می آورد و رفاه و نیك نامی و سعادت دنیا و آخرت را از او می خواهد؛ چرا كه هر موجودی غیر از خداوند متعال ضعیف است. چنان كه خداوند متعال در آیه 73 سوره حج می فرماید:
ان الذین تدعون من دون اللَّه لن یخلقوا ذبابا ولوا اجتمعوا له و ان یسلبهم الذباب شیئا لا یستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب؛
كسانی راكه جز خدا می خوانید هرگز حتی مگسی نمی آفرینند، هر چند برای آفریدن از آن اجتماع كنند و اگر آن مگس چیزی از آنان برباید نمی توانند آن را باز پس گیرند. طالب و مطلوب هر دو ناتوانند.
یكی دیگر از راه های مبارزه با ریا، توجه ریاكار به اثار سوء ریاست و این كه در یابد حاصل ریاكاری چیزی جز تیرگی قلب، دوری از خدا، نابودی عمل، حسرت آخرت و بی بهرگی از همنشینی با مؤمنان نیست. برای مثال ریاكاران در ذهن خود عالم آخرت را ترسیم كنند و تصور كنند كه انسان های گناهكار هم از آنان وضعیت بهتری دارند در حالی كه ریاكاران در زمره مشركان و خلد در عذاب هستند، گناهكاران از عذاب شرك ورزی در امان هستند و امید رهایی دارند. و یا این كه تصور كنند انسان های مخلص، با زحمت كم به پاداش فراوان دست یافته اند و آنان با عمل بسیار، چیزی جز عذاب نمی بینند. تصور این صحنه های حسرت بار می تواند فرد را از ریاكاری باز دارد.
راه دیگر درمان ریاكاری، آگاهی و توجه به پاداش عظیم اعمال خالصانه است. اگر كسی مقام مخلصان را بداند، انگیزه او در كسب مقام اخلاص بیشتر می شود و به جای تلاش ریاكارانه خواهد كوشید مراتب اخلاص خویش را بیافزاید.
و در پایان چه درمانی از این بالاتر كه ریاكار بداند و بیندیشد كه در اثر ریا از مصاحبت و دوستی با محبوب حقیقی محروم می شود و هدایای او حتی اگر كوچك ترین شائبه ریا داشته باشد از سوی خداوند سریع الرضا و پروردگار خطاپوش مهربان باز پس فرستاده می شود. باید از خداوند مهربان خواست تا او خود لذت خلوص را در كام ما قرار دهد و اخلاص را به ما عطا كند. توسل به خداوند و اولیاء مخلص او و به كارگیری راه های درمان ریا، می تواند این تیرگی و ظلمت را از دل بزداید. ان شاءاللَّه.
سؤالات
1 - ریا یعنی چه و ریاكار كیست؟
2 - چرا ریاكار از تارك عمل بدتر است؟
3 - چرا رابطه انسان با دیگران در اثر ریا خدشه دار می شود؟
4 - چرا ریا باعث آسیب پذیر شدن روابط اجتماعی می گردد؟
5 - اگر شخصی برای مقبولیت نزد مردم یا عدم عیب جویی مردم لباس زیبا بر تن كند كار ریاكارانه ای كرده است آیا می توان این ریا را محبوب دانست و نه مذموم؟ چرا؟
6 - چه عاملی در انسان باعث ریاكاری او می گردد؟
7 - اشتباه و خطای ریاكار در مقدم دانستن دیگران بر خدا و جلب نظر آن ها چیست؟
8 - برخی از آثار ریا را ذكر كنید؟
9 - قول خداوند در قیامت به ریاكاران چیست؟
10 - چرا ریاكار دچار سوءظن می گردد؟
11 - معرفت چه اموری موجب درمان ریا می گردد؟
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشتها
121 - اصول كافی، ج 2، ص 293، كتاب ایمان و كفر، باب ریاء، حدیث 3.
122 - جامع السعادات، ج 2، ص 387.
123 - همان.
124 - همان. صص، 389 - 388.
125 - همان، ص 388.
126 - اصول كافی، كتاب الایمان الكفر، باب ریاء، حدیث 3.